نگاهی بر فرش دستبافت قم

نویسنده: زهرا شوندی/ کارشناسی فرش دانشگاه هنر اصفهان

---

شرایط جغرافیایی:
استان قم، در جنوب استان تهران و در مسیر ارتباطی استان ها با هم و در مرکز کشور واقع شده است. این استان شامل چهار بخش کهک، مرکزی، جعفرآباد و خلجستان و 256 روستا بوده و مرکز آن شهرستان قم می باشد که در مجاورت کویر نمک قرار گرفته است. استان قم از وضیعت آب و هوای کویری و بیابانی و آب و هوای سرد و کوهستانی برخوردار است که بر اساس این تنوع اقلیمی موقعیت های کشاورزی متنوعی در استان بوجود آمده و امکان کشت اکثر محصولات فراهم گشته است. روستاییان این استان علاوه بر کشاورزی و دامداری، به تولید صنایع دستی خصوصاً قالیبافی نيز اشتغال دارند.                  
تاریخچه:
هر چند صنعت قالی بافی از دیر باز در میان عشایر و روستاییان قم رایج بوده ولی  سابقه قالیبافی در قم به 80 سال قبل می رسد؛ و این زمانی رخ داد که تجار کاشان دارهای قالی را به قم برده و شروع به تعلیم  این حرفه در مقیاسی محدود کردند. این صنعت به سرعت دراین شهر رایج شد و هنوز بیست سالی از آن نگذشته بود که قالیبافی در آن با ابعادی تجاری و با طرح های مختلف و بافت ظریف و رنگ های متنوع  ارائه شد.
ساختارکلی فرش دستبافت قم:
فرش دستبافت قم را با توجه به تنوع طرح، رنگ، پرز، نوع بافت و الیافی که در آن به کار می رود، میتوان آیینه ای تمام نما از فرش ایران خطاب کرد. تنوع فرش در قم به اندازه¬ای است که هیچ استانی این گونه نبوده، به طور کلی در فرش قم به راحتی میتوان اقتباسی ماهرانه از همه  سبک های مناطق فرش بافی ایران را مشاهده کرد. البته که حاصل این دستبافته به دلیل ذوق و سلیقه و ابتکار بیش از حد  هنرمندان قمی می باشد. ساختار و ویژگی فرش قم عبارت است از:
جنس الیاف:
 درکارگاه های قالی بافی قم، برای تار و پود و پرز از نخ های پشمی ، پنبه ای و ابریشم استفاده میکنند. در ابتدا قالیهایی که در قم تولید می شدند با استفاده از پشمهای نه چندان ظریف بودند. در سالهای بعد هنرمندان قالیباف قم تحول قالیبافی را به حد تکامل رسانیده و ابریشم را به عنوان تار و یا پرز وارد فرش های پشمی و کرکی کردند که به فرش های «چله ابریشم»و «گل ابریشم» معروف هستند. و امروزه فرشهایی به صورت تمام ابریشم و ظریف با رجشمار بسیار بالا و در حد عالی تولید می کنند که تار و پرز و حتی گاهی پود آنها نیز به طور کامل از ابریشم است.
شیوه ی بافت:
بافت این منطقه به شیوه ی لول بافت است. در این شیوه که بیشتر در مناطق شهری مانند قم رایج است، زاویه بین چله ها بین 80-120 درجه در نوسان است و هر قوس در پشت فرش، نشان گر یک گره است و گره ها به شیوه ی فارسی و گره نامتقارن زده می شودو تراکم گره در فرش های ریز بافت و ابریشمی در بسیاری از موارد به مرز یک ملیون گره در متر مربع نزدیک می شود. در این شیوه از دو پود زیر (کم تاب و ضخیم) و پود رو ( نازک و پر تاب) استفاده می گردد. بافت قالی های قم بسیار فشرده و بادوام و گره ها در پشت فرش کاملا منظم است. پرز ها در قالی قم محکم بوده و ارتفاع آن ها معمولا کوتاه است.

ابعاد فرش ها:

اندازه های فرش قم عبارت است از:
1) قالی: معمولا برای فرش کردن اتاق ها و سالن های بزرگ، با انداره های 3×2 ، 3/5×2/5 ، 4×3
2) کناره: برای فرش کردن راه رو ها و یا به عنوان سر انداز، با عرض 50 تا 100 سانتی متر و طول 2 تا 6 متر
3) قالیچه : بیشترین کاربرد برای تزیین اتاق ها و سالن های پذیرایی  و بیشترین تولید در شهر قم، عبارت است از:
الف: قالیچه 2ذرع : از قالی کوچکتر و در اندازه 2/5× 1/5 و 2/20×1/40 در قم معروف به «پرده ای»
ب: قالیچه ذرع و نیم: معمولا 1/56× 1/04 و 1/6× 1/10
ج: قالیچه ذرع چارک : با طول کمتر از 1/5 متر و عرض کمتر از 1متر و اندازه معمول در قم 1/2×0/8
د: قالیچه مربع : با انداره های 1×1 ، 1/5×1/5 و 2×2
4) پشتی : متداولترین اندازه پشتی ها 90× 60 سانتی متر
5) پادری: کوچکترین اندازه فرش برای ورودی اتاقها ، جلوی درها، ابعاد 40×30 و 90×60 سانتی متر

رنگ های به کار رفته در فرش ها:

در ابتدا تعداد رنگ های مصرفی در فرش قم ، محدود به 4 الی 6 رنگ بود اما همزمان با پیشرفته شدن و کامل شدن طرح ها، تعداد رنگ ها نیز در فرش قم افزایش یافت و رنگ های به کار رفته در فرش این استان به 16 رنگ رسید. و امروزه با تحولاتی که در فرش قم رخ داده رنگ ها به 40 رنگ رسیده است. این رنگ ها عبارتند از : سرمه ای ،خاکی روشن و سیر ، آبی روشن و فیروزه ای ،سبز یشمی، مله ای، و به خصوص مسی و...
الیاف مورد استفاده در فرش قم به صورت طبیعی در کارگاه های رنگرزی استان رنگرزی می شوند.
طرح های رایج:

با توجه به این که فرش قم دارای متنوع ترین طرح ها است، زیبایی این طرح ها مورد توجه مردم بوده و دقت و مهارت طراحان قم زبانزد خاص و عام می باشد. هر چند طرح های استفاده شده در فرش قم تقلیدی از طرح هندسی جوشقانی و درختی و محرابی اصفهان و کاشان و یا لچک ترنج کف ساده مشابه بیرجند و یا دیگر شهر ها میباشد ولی دارای بیشترین کیفیت، مرغوبیت و ظرافت است. 
متداول ترین طرح ها در قالی قم عبارتند از: خشتی بختیاری، هندسی جوشقانی، بته ای، درختی، محرابی، شکارگاه ، لچک ترنج شاه عباسی و افشان، گلدانی، ترنجی کف ساده، گل فرنگ، گلدانی ظل السلطانی، بندی کتیبه ای و...

در اینجا به چند نمونه از فرش های بافته شده در قم اشاره می شود:

 نام طرح: واگیره ای  
نقوش به کار رفته: گل فرنگ. در قم معروف به (شاکری یا مقبل)
مواد اولیه: چله ابریشم، پود پنبه ای، پرز پشمی.
ابعاد: ذرع و نیم 104×  156
رج شمار:55

 

 

 

 

 

 

 

نام طرح: لچک ترنج
نقوش به کار رفته: گل و برگ و اشکال هندسی
مواد اولیه: چله پنبه ای، پود پنبه ای، پرز کرک
ابعاد: دو ذرع 5/1×5/2  
رج شمار:50

 

 

 

 

 

 

نام طرح: تلفیقی (ترکیبی از چند طرح بته، لچک و ترنج، گلدانی و تصویری)

نقوش به کار رفته: بته، گلدان، لچک و ترنج به صورت تلفیقی

مواد اولیه: چله پنبه ای، پود پنبه ای پرز پشمی
ابعاد: ذرع و نیم 104×  156
رج شمار: 55

 

 

 

 

 

 

 نام طرح: واگیره ای یا بندی (درقم معروف به اعلا اعلا)
اقتباس از بیجار(معروف به لانه زنبوری)
نقوش به کار رفته: گل های ریز داخل بند ها.
مواد اولیه: چله ابریشم، پود پنبه ای، پرز پشم وابریشم (فرش گل ابریشم)
ابعاد: ذرع و نیم 104×  156
رج شمار: 60

 

 

 

 

 

نام طرح: درختی جانوری
نقوش به کار رفته: ترکیبی از درخت و گل و برگ و حیوانات
مواد اولیه: چله ی ابریشمی، پود پنبه ای، پرز کرک و ابریشم.(فرش گل ابریشم)
ابعاد: ذرع و نیم 104×  156
رج شمار: 60

 

 

 

 

 

 

 

 

نام طرح: محرمات (بته ای) اقتباس از طرح های اراک
نقوش به کار رفته: بته، گل و نگاره های ریز
مواد اولیه: چله ی ابریشم، پود ابریشم، پرز ابریشم(فرش تمام ابریشم)
ابعاد: ذرع و چارک 80/ 0× 20/1
رج شمار: 60

 

 

 

وضعیت امروزی فرش دستبافت قم:
با توجه به این که در سال 1373 در مورد کارگاه های قالیبافی آمارگیری انجام شد، در استان قم حدود 3000 واحد کارگاه قالی بافی دایر بود که بیشتر این کارگاه ها در مرکز استان وجود داشت و تعدادی هم در بخش های تابعه مشغول به بافت بودند، امروزه به 4000 کارگاه قالیبافی رسیده است.علاوه بر این ها تعداد بسیار زیادی نیز کارگاه های خانگی وجود دارد. امروزه قم، به پایتخت فرش کشور تبدیل شده است (خصوصا فرش تمام ابریشم) و در بازار های جهانی به بافت و طرح و رنگ آمیزی ظریف، اصیل و متین شهرت یافته است و به دلیل ویژگی های خاصی که داراست، 90 درصد فرش های تولید شده در این شهر به خارج از کشور صادر می شود و هنر و صنعت فرش دستبافت قم در بازار های جهانی از جایگاه مناسبی برخوردار است.
علاوه بر کارگاه¬های خانگی، شرکت ها و موسسات زیادی در قم وجود دارند که ارزنده ترین فرشها را در این استان تولید می¬کنند و نام و اعتبار هر یک از آنها در فرش های تولید شده قابل مشاهده می باشد.
اسامی برخی از بهترین تولیدی ها که در صفحات قبل، نمونه فرش های آنها دیده شد، عبارتند از: جمشیدی ، میر مهدی، نعیمی، صادق زاده ، رشتی زاده ، لبافان، کفاش زاده ، محمدی و نعمتی، ارمی و...
درقم بازار هایی به نام های تیمچه ی قدیمی قم،بازار ابریشم، علوی ، قائم، صفا و.. وجود دارد که محل خرید و عرضه فرش دستبافت است. در استان قم در سال 1383 اولین نمایشگاه فرش دستبافت قم ، به عنوان نخستین تجربه ی ارتباط مستقیم و بی واسطه عرضه کنندگان و تجار فرش برگزار شد. پس از برگزاری این نمایشگاه گام های بعدی برای تداوم این حرکت یکی پس از دیگری برداشته شد و تا به امروز که کیفیت نمایشگاهی که در قم برگزار میشود، در سطحی بسیار بالاتر از نمایشگاه های دیگر کشورها می باشد. یکی از مهم ترین دلایل برگزاری این نمایشگاه، برقراری ارتباط میان تولید کننده و مصرف کننده ی فرش قم و باعث شناخت سلایق مصرف کنندگان فرش دستبافت می باشد.
همانطور که اشاره شد، گرچه امروزه فرش دستبافت قم در بازارهای جهانی به بافت و طرح اصل و رنگ آمیزی زیبا شهرت یافته است اما در وضعیت امروزی با توجه به بالا بودن هزینه های تولید و مواد اولیه، دستمزد بافنده و ظهور کالاهای جانشین و همچنین کاهش تقاضای جهانی فرش دستبافت، موجب شده تا تولید و عرضه فرش دستبافت کاهش یابد، و دیگر کشورها مانند هند، چین و ترکیه در بازارهای جهانی از جایگاه بهتری بهره مند شوند.
با وجود این مشکلات در صورتی که دولت با حمایت های مادی و معنوی و ارائه راهکاری مناسب نسبت به کاهش هزینه های بافت فرش دستباف، تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستبافت قم را یاری کند می توان با وجود رقبای بسیار زیاد در بازارهای جهانی به ارتقای جایگاه فرش دستبافت قم امیدوار بود.

منابع
کتابخانه ای:
_حشمتی رضوی، فضل الله. 1389. سیر تحول و تطور فرش‌بافی ایران، چاپ دوم. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).
_دانشگر،احمد. 1390. فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ایران)،چاپ اول. تهران:موسسه چاپ و انتشارات.
_ نصیری، محمد جواد. 1385. فرش ایران، چاپ دوم. تهران: پررنگ.
_مجله پیام فرش، فرش قم، بهارستان.
_مجله اتاق بازرگانی و صنایع ومعادن، شماره ی26
_مجله ی قالی ایران، شماره ی 68
تحقیق میدانی:
محل پژوهش : بازار فرش قم(بازار قائم، علوی، صفا)
مصاحبه با شرکت های تولیدی ابریشم قم، میرمهدی، جمشیدی، نعیمی، کفاش زاده و رشتی زاده